శాస్త్ర విజ్ఞానము

Banding చెయ్యబడ్డ 338 షేర్వాటర్ పక్షులని తమ గూళ్ల నుంచి 200-400 మైళ్ల దూరంలో ఉన్న వివిధ స్థానాల వద్దకి తీసుకెళ్లి విడిచిపెట్టాడు డా మాథ్యూస్. అనుకున్నట్లుగా వాటిలో చాలా మటుకు పక్షులు వాటి గూళ్లకి తిరిగి వచ్చాయి. కాని విశేషం ఏంటంటే విడిచిపెట్టిన కొద్ది నిమిషాల్లోనే అవి సరైన దిశకి మళ్లడం కనిపించింది. ఆ పక్షుల తలలో ఆ ప్రాంతానికి చెందిన ఏదో మ్యాపు ఉన్నట్టు, దిశ తెలిపే ఏదో దిక్సూచి ఉన్నట్టు అనిపించింది. కాని క్రేమర్ జరిపిన ప్రయోగాలలో లాగానే మబ్బు వేసినప్పుడు ఆ పక్షులు గూటికి తిరిగి చేరుకోవడంలో పొరబాట్లు చేశాయి.

సూర్యుడు నడిచే బాటని ఆసరాగా చేసుకుని ఓ కొత్త ప్రదేశం యొక్క ఆచూకీని పక్షులు కనుక్కోగలుగుతున్నాయని డా మాథ్యూస్ ఊహించాడు. దారి తెలుసుకోడానికి నావికులు వాడే అధునాతన పరికరాల లాంటివి పక్షి లోపల ఉన్నట్టు అనిపించింది. నావ యొక్క స్థలనిర్ణయాన్ని చేయగోరే నావికుడు కొన్ని పరికరాలు వాడుతాడు. ఆ ప్రాంతానికి చెందిన మ్యాపులు వాడుతాడు. నానా రకాల పట్టికలు వాడుతాడు. దిక్చక్రం (horizon) నుండి సూర్యుడు ఎంత ఎత్తున ఉన్నాడో తెలిపే కోణాన్ని తెలుసుకోడానికి కోణమానిని (sextant) వాడుతాడు. సూర్యుడు ఆకాశంలో అత్యున్నత స్థానంలో ఉన్నప్పుడు దిక్చక్రానికి సూర్యుడికి మధ్య కోణం అక్షాంశాన్ని (latitude) సూచిస్తుంది. సూర్యుడి యొక్క అత్యున్నత స్థానాన్నే ఊర్థ్వబిందువు (zenith) అంటారు. ఓడ ఉత్తరంగా పోతున్న కొద్ది ఊర్థ్వబిందువు వద్ద సూర్యుడి కోణం తక్కువ అవుతూ ఉంటుంది. అలా దక్షిణంగా అంటే భూమధ్య రేఖకి దగ్గరగా వస్తున్న కొద్ది కోణం పెరుగుతూ ఉంటుంది. ఈ సమాచారాన్ని మరి పక్షి ఎలాగో తెలుసుకోగలుగుతోంది కాబోలు. సూర్యుణ్ణి కొద్ది నిముషాల పాటు చూసిన పక్షి, తన అంతరంగ “కోణమానిని” సహాయంతో తను ఉన్న చోటికి సంబంధించిన అక్షాంశాన్ని తెలుసుకోగలుగు తున్నట్టుంది. ఆ కాస్త వ్యవధిలో సూర్యుడు నడిచిన బాటని గమనిస్తే, భవిష్యత్తులో సూర్యుడు ఎక్కడ ఉంటాడో తెలుసుకోగలుగుతుంది. ఆ విధంగా ఉన్న చోటి అక్షాంశాన్ని నిర్ధారించుకుని, తన గూడు ఉన్న ప్రాంతం యొక్క అక్షాంశాన్ని జ్ఞాపకం తెచ్చుకుని, రెండిటినీ పోల్చుకుని, అక్కణ్ణుంచి ఉత్తరంగా ప్రయాణించాలో, దక్షిణంగా ప్రయాణించాలో నిర్ణయించుకుంటుంది.

రేఖాంశాన్ని (longitude) కనుక్కోవడం మరికొంచెం కష్టం. దానికి కచ్చితంగా కాలనిర్ణయం చెయ్యగలగాలి. ఉత్తర ధృవం నుండి దక్షిణ ధృవానికి గీసే గీతనే రేఖాంశం అంటాము. అక్షాంశానికి ఒక ప్రామాణిక అక్షాంశం ఉంటుంది – అదే భూమధ్య రేఖ. కాని రేఖాంశాలలో అలాంటిదేం ఉండదు. గ్రీన్విచ్ మెరీడియన్ వంటి రేఖాంశాలు ఉన్నా అవి కేవలం మనుషులు ఏర్పాటు చేసుకున్న ఆనవాయితీలు మాత్రమే. సజహ ప్రమాణాలు కావు. భూమి రోజుకొకసారి తన చుట్టూ తాను తిరుగుతుంది కనుక, సూర్యుడు మన చుట్టూ, గంటకి 15 డిగ్రీల చొప్పున, రోజుకి 360 డిగ్రీల (కోణీయ) దూరం కదిలినట్టు ఉంటాడు. కనుక భూమి మీద ఒక సమయంలో ఒక చోట (ఒక రేఖాంశం వద్ద) సూర్యుడు ఎక్కడ ఉన్నాడో తెలిస్తే, కాసేపయ్యక (ఇంకా పొద్దు గుంకలేదు అనుకుంటే) సూర్యుడు ఎక్కడుంటాడో నిర్ణయించొచ్చు. అలాగే మొదటి స్థానం నుండి మనం తూర్పుగా ప్రయాణిస్తే, మన చేతి గడియారం మీద సమయం బట్టి సూర్యుడు ఉండాల్సిన చోటి కన్నా మరింత పశ్చిమంగా ఉంటాడు. అలాగే మొదటి స్థానం నుండి మనం పశ్చిమంగా ప్రయాణిస్తే మన చేతి గడియారం మీద సమయం బట్టి సూర్యుడు ఉండాల్సిన చోటి కన్నా మరింత తూర్పుగా కదిలి ఉంటాడు. ఆ విధంగా కచ్చితంగా సమయం తెలస్తే సూర్యుడి స్థానాన్ని బట్టి అక్షాంశాన్ని, రేఖాంశాన్ని కూడా నిర్ణయించడానికి వీలవుతుంది.

ఇదీ డా మాథ్యూస్ సిద్ధాంతం యొక్క సారాంశం.
ఈ భావనా స్రవంతి సైద్ధాంతికంగా చాలా పకడ్పందీగా ఉన్నా, సమంజసంగా అనిపించినా, కొంత విమర్శకి గురయ్యిందనే చెప్పాలి. గూటికి తిరిగి పోతున్న పక్షులు తాము ప్రయాణించాల్సిన దిశని నిర్ణయించే సమయంలో సూర్యుడు పెద్దగా కదలడు. ఉదాహరణకి డా మాథ్యూస్ చేసిన ప్రయోగాలలో షేర్వాటర్ పక్షులు విడిచిపెట్టిన కొద్ది నిముషాల్లోనే సరైన దిశని కనుక్కోగలిగాయి. మరో ప్రయోగకారుడు పావురాలతో చేసిన ప్రయోగాలలో కేవలం 20 సెకనులలోనే సరైన దిశని గుర్తించగలిగాయి. అంత తక్కువ సమయంలో సూర్యుడు ఒక డిగ్రీలో 1/12 వంతు మాత్రమే కదులుతాడు. ఆకాశంలో జరిగే అంత సూక్ష్మమైన మార్పులని గుర్తించాలంటే పక్షి అత్యంత కఠినమైన లెక్కలు తన తలలో చేస్తూ ఉండాలి.

మరో చిక్కు ఏంటంటే మాథ్యూస్ చేసిన ప్రయోగ ఫలితాలని మరింత విస్తృతంగా ప్రయోగాలు చేసిన ఇతర పక్షిశాస్త్రవేత్తలు తిరిగి సాధించలేకపోయారు. ఈ సిద్ధాంతంతో మరో సమస్య కూడా ఉంది. పగటి పూట ప్రయాణించే పక్షుల విషయంలో సూర్యసిద్ధాంతం వర్తిస్తుందేమో. కాని మరి కొన్ని పక్షులు రాత్రి సమయాలలో కూడా గొప్ప దూరాలు ప్రయాణించగలవు.

మరి కన్ను కానరాని యామినీ సీమలో ఈ నిశాచర ఖగాలకి దారెలా తెలుస్తోంది?
(సశేషం...)