ఇదే సాధనసామగ్రిని ఉపయోగించి నానా రకాల మొక్కల్లోను, చెట్లలోను ప్రతిస్పందనలు ఉంటాయని నిరూపించాడు బోస్. “ఒక మహావృక్షం అయితే ప్రేరణకి నెమ్మదిగా, సావకాశంగా స్పందిస్తుంది. అదే చిన్న మొక్క అయితే లిప్తలో దాని ఉత్తేజానికి పరాకాష్టని చేరుకుంటుంది. వృక్షలోకం సమస్తంలోను ప్రతిస్పందన ఉన్నా అది వ్యక్తం అయ్యే తీరు అనంతమైన వైవిధ్యం ఉంటుందని నిరూపించాడు.
1919-1920 కాలంలో బోస్ మరో సారి లండన్ కి, యూరప్ కి ప్రయాణించాడు. ఈ సారి New Statesman అనే పత్రికలో ప్రొఫెసర్ జాన్ ఆర్థర్ థామ్సన్ అనే పేరుమోసిన శాస్త్రవేత్త బోస్ కృషి గురించి ఇలా రాశాడు. “మనం [పాశ్చాత్యులం] సాధించిన ఏకత్వం కన్నా ఘనమైన, విశాలమైన ఏకత్వాన్ని సాధించి, జీవపదార్థంలో పరిపాటిగా కనిపించే స్మృతి, ప్రతిస్పందన మొదలైన లక్షణాలని జీవరహిత పదార్థంలో కూడా ప్రదర్శించి, భౌతిక శాస్త్రం, జివక్రియా శాస్త్రం, మనస్తత్వ శాస్త్రాల వేరువేరు సాధనా మార్గాలు ఒక్కటి కాగలవని చూపించిన ఈ మహాశాస్త్రవేత్త ప్రతిభ ప్రత్యేకమైన భారతీయ చింతనకి, మేధస్సుకి ఓ తార్కాణం. ప్రయోగాత్మక విజ్ఞానానికి రారాజు అయిన ఈ మేధావి నేడు మన మధ్య ఉండడం మనకెంతో సంతోషదాయకం.”
మితిమీరిన స్తుతి అలవాటు లేని ’టైమ్స్’ పత్రిక కూడా బోస్ గొప్పదనాన్ని మెచ్చుకోకుండా ఉండలేకపోయింది. “మనం ఇక్కడ ఇంగ్లండ్ లో ఏదో ఆదిమ, కిరాతక స్థితిలో మగ్గుతుంటే, అక్కడ ఆ తూర్పులోకపు వాసి సమస్త విశ్వాన్నీ ఓ సువిశాల సమన్వయ దృష్టిలో ఇముడ్చుకుని, నానా విధాలుగా అభివ్యక్తం అవుతున్న ఏకత్వాన్నే సర్వత్ర దర్శించగలిగాడు.”
అనతి కాలంలోనే బోస్ Fellow of Royal Society లో సభ్యుడిగా స్వీకరించబడ్డాడు. ఇదిలా ఉండగా బోస్ విరోధి అయిన ప్రొఫెసర్ వాలర్, బోస్ నిర్మించిన క్రెస్కోగ్రాఫ్ యొక్క ఫలితాలు అవిశ్వసనీయం అని బహిరంగ ప్రదర్శన కోరుతూ టైమ్స్ పత్రికకి జాబు రాశాడు. అతను కోరినట్టుగానే ఏప్రిల్ 23 న లండన్ విశ్వవిద్యాలయంలో బహిరంగ ప్రదర్శన జరిగింది. అది విజయవంతం అయ్యింది. ఆ విషయాన్ని సాధికారికంగా నిర్ధారిస్తూ లార్డ్ రాలీ తదితరులు టైమ్స్ పత్రికకి ఇలా రాశారు: “ఒక మిలియన్ నుండి పది మిలియన్ రెట్ల వరకు మొక్కల ఎదుగుదలకి సంబంధించిన చలనాలని సంవర్ధనం చేసిన ఈ పరికరం ఇచ్చిన ఫలితాలని మేము ఆమోదిస్తున్నాం.”
ఆ సంఘటనకి స్పందిస్తూ బోస్ మే 5 న టైమ్స్ పత్రికలో ఇలా రాశాడు:
“నిజాయితీ లేని విమర్శ వల్ల విజ్ఞానం యొక్క పురోగతి కుంటువడుతుంది. నేను అవలంబించిన శోధనా మార్గంలో కొన్ని అసాధారణమైన సమస్యలని ఎదుర్కోవలసి వచ్చింది. గత ఇరవై ఏళ్లలో పుట్టిన తప్పుడు అన్వయాల కారణంగా, అబద్ధపు వదంతుల కారణంగా ఈ సమస్యలు మరింతగా విషమించాయి. ఆ విధంగా నా బాటలో కావాలని ఏర్పాటు చెయ్యబడ్డ అవరోధాలని ఈ రోజు నుండి మర్చిపోయి నిశ్చింతగా ఉండొచ్చు. నా ప్రయోగాల ఫలితాలు అక్కడక్కడ కొందరు వ్యక్తులకి కోపం తెప్పించాయి అన్న విషయం ఒక పక్క కొంత బాధ కలిగించినా, ఈ రోజు ఈ దేశానికి చెందిన ప్రతిష్ఠాత్మక వైజ్ఞానిక సమాజం మొత్తం నాకు అందించిన ఘన స్వాగతం ఆ బాధని మరచిపోయేలా చేస్తోంది.”
(సశేషం...)
బాగా రాస్తున్నారండీ.. ఈ వ్యాసరచనలో మీకుపయోగపడిన పుస్తక/వ్యాస వివరాలూ, ఇంకేవైనా ఇతర రిఫరెన్సులూ ఇవ్వండి.
బోస్ మీద ఈ వ్యాస శీర్షిక ఇంకా ఒకటి రెండు రోజుల్లో అయిపోతుంది. చివర్లో రిఫరెన్స్ సమాచారం ఇస్తాను.
మంచి విషయాలు చెప్పారు.