మొక్కల్లో యాంత్రిక చలనాలు
తన పేపర్ల ప్రచురణలో రాయల్ సొసయిటీ వైఖరి చూసి విసిగిపోయాడు బోస్. ఆ నాటి నుండి తన ఆవిష్కరణల గురించి ప్రపంచానికి తెలుపడానికి పత్రికల మీద ఆధారపడకూడదని నిశ్చయించుకున్నాడు . ఆ విషయం గురించే, “పుస్తకాలు రాయాలంటే బద్ధకంగా ఉండేది కాని ఈ పరిస్థితుల్లో ఇక తప్పలేదు,” అని రాసుకున్నాడు. లండన్, పారిస్, బెర్లిన్ నగరాల్లో తన ప్రసంగాలన్నీ సమీకరిస్తూ ఒక పుస్తకంగా రాసి 1902 నడిమి కాలంలో ప్రచురించాడు. అదే “Response in the Living and the Non-living” అన్న పుస్తకంగా వెలువడింది.
మొక్కల్లో విద్యుత్ చలనాలని అధ్యయం చేశాక బోస్, యాంత్రిక చలనాల మీద తన దృష్టి సారించాడు. మానవ,జంతు శరీరాలలో ఉండే చలనాల లాంటివే, మొక్కల్లో కూడా ఉంటాయేమో పరిశోధించసాగాడు. మొక్కల్లో ఊపిరితిత్తులు లేకపోయినా శ్వాస క్రియ జరుగుతుందని, ఉదరం లేకపోయినా జీర్ణ క్రియ జరుగుతుందని, కండరాలు లేకపోయినా కదలికలు ఉంటాయని తెలిసిన బోస్, మొక్కల్లో జంతువులలో ఉండే సంక్లిష్ట నాడీమండలం లాంటిది లేకపోయినా, దాన్ని పోలిన ఉత్తేజాలు ఉంటాయని నమ్మాడు.
మొక్కల్లో కంటికి కనిపించని మార్పులని కొలవాలంటే, వాటికి సున్నితమైన ఘాతాలు ఇచ్చి, ఆ ఘాతాలకి అవి ఎలా ప్రతిస్పందిస్తున్నాయో కొలవాలి. ఆ విషయమై ఇలా రాసుకున్నాడు. “ఎలాంటి ఉత్తేజాన్ని ఇస్తే మొక్క ఆ ఉత్తేజానికి ప్రత్యుత్తరంగా సంకేతాన్ని ఇస్తుందో చూడాలి. అలా మొక్క చెప్పిన సంకేతాలని కలిపి ఓ అర్థవంతమైన లిపిగా అమర్చాలి. అది చెయ్యగలిగామంటే మొక్కలు చెప్పే ఆ అలేఖ్యసందేశాలని అర్థంచేసుకోగలుగుతాము.” ఆ ఒక్క వాక్యంలో రెండు దశాబ్దాలకి సరిపోయే పరిశోధనా ప్రణాళికని ఏర్పాటు చేసుకున్నాడు.
అంతకు ముందు చేసిన optic lever నిర్మాణాన్ని కొంచెం మార్చి ఒక optical pulse recorder గా మార్చుకున్నాడు. ఆకు మీద పడే కాంతి రేఖ పరావర్తనం చెంది, అద్దాల చేత దారి మళ్లించబడి ఓ కాగితం చుట్ట మీద పడుతుంది. కాగితం మీద కాంతి పడ్డ చోట సిరా బాటలు ఏర్పడేట్టుగా మరని రూపొందించాడు. ఈ సున్నితమైన యంత్రాన్ని ఉపయోగించి, ఎంతో విస్తృతమైన జీవ పదార్థాలలో ఒకే విధమైన చలనాలు ఉన్నట్టు నిరూపించాడు.
ఉదాహరణకి డెస్మోడియమ్ గైరాన్స్ అనే మొక్కలో ఆకులు పదే పదే డోలాయమానంగా కదులుతుంటాయి. ఆ మొక్కలో ఆకుల కదలికలు జెండా ఊపుతున్నట్టు ఉంటుందని దానికి టెలిగ్రాఫ్ మొక్క అని కూడా ఓ పేరు ఉంది. ఈ మొక్క మీద ఒక రకమైన విషాన్ని ప్రయోగిస్తే ఆ చలనం ఆగిపోతుందని గమనించాడు బోస్. అయితే విశేషం ఏంటంటే అదే విష ప్రయోగం జంతువులో హృదయ స్పందనని నిలిపివేస్తుంది. అలాగే జంతువులో ఏ పదార్థం అయితే ఆ విషానికి విరుగుడులా పనిచేస్తుందో, అదే పదార్థం ఈ మొక్కలో కూడా మునుపటి చలనాన్ని తిరిగి స్థాపించింది.
మిమోసా మొక్క మీద కూడా ఇలాంటి ప్రయోగాలే చేశాడు. మిమోసా రెమ్మలో కాడకి ఇరుపక్కలా సౌష్టవంగా ఆకులు అమరి ఉంటాయి. ఈ కాడకి సున్నితమైన విద్యుత్ ఘాతాన్ని (electric shock) ఇచ్చినా, లేక వేడెక్కిన కడ్డీని తాకించినా, ఆ స్థానానికి దగ్గరలో ఉన్న ఆకు ముందు ముడుచుకుంటుంది. అక్కణ్ణుంచి వరుసగా ఆకులు ముడుచుకుంటూ, చివరికి రెమ్మ కొసన ఉన్న ఆకు కూడా ముడుచుకుంటుంది. ఇది చూడడానికి ఏదో “తరంగం” రెమ్మ మూలం నుండి కొసకి ప్రసారం అవుతున్నట్టు ఉంటుంది. రెమ్మకి ఓ గాల్వనోమీటరు కనెక్ట్ చేసి నిజంగానే ఓ విద్యుత్ ప్రవాహం రెమ్మలో ఒక చివరి నుండి మరో చివరికి ప్రవహిస్తున్నట్టు నిరూపించాడు బోస్. అంటే ఓ ఎలక్ట్రిక్ మోటారులో జరిగినట్టు, మొక్కలో విద్యుత్ ప్రవాహం యాంత్రిక చలనాలని కలుగజేస్తోంది అన్నమాట.
(సశేషం...)
తన పేపర్ల ప్రచురణలో రాయల్ సొసయిటీ వైఖరి చూసి విసిగిపోయాడు బోస్. ఆ నాటి నుండి తన ఆవిష్కరణల గురించి ప్రపంచానికి తెలుపడానికి పత్రికల మీద ఆధారపడకూడదని నిశ్చయించుకున్నాడు . ఆ విషయం గురించే, “పుస్తకాలు రాయాలంటే బద్ధకంగా ఉండేది కాని ఈ పరిస్థితుల్లో ఇక తప్పలేదు,” అని రాసుకున్నాడు. లండన్, పారిస్, బెర్లిన్ నగరాల్లో తన ప్రసంగాలన్నీ సమీకరిస్తూ ఒక పుస్తకంగా రాసి 1902 నడిమి కాలంలో ప్రచురించాడు. అదే “Response in the Living and the Non-living” అన్న పుస్తకంగా వెలువడింది.
మొక్కల్లో విద్యుత్ చలనాలని అధ్యయం చేశాక బోస్, యాంత్రిక చలనాల మీద తన దృష్టి సారించాడు. మానవ,జంతు శరీరాలలో ఉండే చలనాల లాంటివే, మొక్కల్లో కూడా ఉంటాయేమో పరిశోధించసాగాడు. మొక్కల్లో ఊపిరితిత్తులు లేకపోయినా శ్వాస క్రియ జరుగుతుందని, ఉదరం లేకపోయినా జీర్ణ క్రియ జరుగుతుందని, కండరాలు లేకపోయినా కదలికలు ఉంటాయని తెలిసిన బోస్, మొక్కల్లో జంతువులలో ఉండే సంక్లిష్ట నాడీమండలం లాంటిది లేకపోయినా, దాన్ని పోలిన ఉత్తేజాలు ఉంటాయని నమ్మాడు.
మొక్కల్లో కంటికి కనిపించని మార్పులని కొలవాలంటే, వాటికి సున్నితమైన ఘాతాలు ఇచ్చి, ఆ ఘాతాలకి అవి ఎలా ప్రతిస్పందిస్తున్నాయో కొలవాలి. ఆ విషయమై ఇలా రాసుకున్నాడు. “ఎలాంటి ఉత్తేజాన్ని ఇస్తే మొక్క ఆ ఉత్తేజానికి ప్రత్యుత్తరంగా సంకేతాన్ని ఇస్తుందో చూడాలి. అలా మొక్క చెప్పిన సంకేతాలని కలిపి ఓ అర్థవంతమైన లిపిగా అమర్చాలి. అది చెయ్యగలిగామంటే మొక్కలు చెప్పే ఆ అలేఖ్యసందేశాలని అర్థంచేసుకోగలుగుతాము.” ఆ ఒక్క వాక్యంలో రెండు దశాబ్దాలకి సరిపోయే పరిశోధనా ప్రణాళికని ఏర్పాటు చేసుకున్నాడు.
అంతకు ముందు చేసిన optic lever నిర్మాణాన్ని కొంచెం మార్చి ఒక optical pulse recorder గా మార్చుకున్నాడు. ఆకు మీద పడే కాంతి రేఖ పరావర్తనం చెంది, అద్దాల చేత దారి మళ్లించబడి ఓ కాగితం చుట్ట మీద పడుతుంది. కాగితం మీద కాంతి పడ్డ చోట సిరా బాటలు ఏర్పడేట్టుగా మరని రూపొందించాడు. ఈ సున్నితమైన యంత్రాన్ని ఉపయోగించి, ఎంతో విస్తృతమైన జీవ పదార్థాలలో ఒకే విధమైన చలనాలు ఉన్నట్టు నిరూపించాడు.
ఉదాహరణకి డెస్మోడియమ్ గైరాన్స్ అనే మొక్కలో ఆకులు పదే పదే డోలాయమానంగా కదులుతుంటాయి. ఆ మొక్కలో ఆకుల కదలికలు జెండా ఊపుతున్నట్టు ఉంటుందని దానికి టెలిగ్రాఫ్ మొక్క అని కూడా ఓ పేరు ఉంది. ఈ మొక్క మీద ఒక రకమైన విషాన్ని ప్రయోగిస్తే ఆ చలనం ఆగిపోతుందని గమనించాడు బోస్. అయితే విశేషం ఏంటంటే అదే విష ప్రయోగం జంతువులో హృదయ స్పందనని నిలిపివేస్తుంది. అలాగే జంతువులో ఏ పదార్థం అయితే ఆ విషానికి విరుగుడులా పనిచేస్తుందో, అదే పదార్థం ఈ మొక్కలో కూడా మునుపటి చలనాన్ని తిరిగి స్థాపించింది.
మిమోసా మొక్క మీద కూడా ఇలాంటి ప్రయోగాలే చేశాడు. మిమోసా రెమ్మలో కాడకి ఇరుపక్కలా సౌష్టవంగా ఆకులు అమరి ఉంటాయి. ఈ కాడకి సున్నితమైన విద్యుత్ ఘాతాన్ని (electric shock) ఇచ్చినా, లేక వేడెక్కిన కడ్డీని తాకించినా, ఆ స్థానానికి దగ్గరలో ఉన్న ఆకు ముందు ముడుచుకుంటుంది. అక్కణ్ణుంచి వరుసగా ఆకులు ముడుచుకుంటూ, చివరికి రెమ్మ కొసన ఉన్న ఆకు కూడా ముడుచుకుంటుంది. ఇది చూడడానికి ఏదో “తరంగం” రెమ్మ మూలం నుండి కొసకి ప్రసారం అవుతున్నట్టు ఉంటుంది. రెమ్మకి ఓ గాల్వనోమీటరు కనెక్ట్ చేసి నిజంగానే ఓ విద్యుత్ ప్రవాహం రెమ్మలో ఒక చివరి నుండి మరో చివరికి ప్రవహిస్తున్నట్టు నిరూపించాడు బోస్. అంటే ఓ ఎలక్ట్రిక్ మోటారులో జరిగినట్టు, మొక్కలో విద్యుత్ ప్రవాహం యాంత్రిక చలనాలని కలుగజేస్తోంది అన్నమాట.
(సశేషం...)
Very inspiring Sir!