బోస్ ప్రసంగానికి మంచి స్పందన వచ్చింది. ఆ ప్రసంగం విని, లోహ శాస్త్రంలో నిపుణుడైన సర్ రాబర్ట్ ఆస్టెన్, బోస్ ని మెచ్చుకుంటూ, “నేను జీవితమంతా లోహాల మీద పని చేస్తూ వచ్చాను, ఇప్పుడు వాటిలోనూ ప్రాణం ఉందని వింటుంటే చాలా సంతోషంగా ఉంది,” అన్నాడు. అయితే బోస్ పరిశోధనలు నచ్చని వాళ్లు లేకపోలేదు.
సర్ జాన్ బర్డన్ సాండర్సన్ ఇంగ్లండ్ లో జీవక్రియా శాస్త్రానికి పితామహుడు అని పేరు. కండరాలలో చలనాలనే కాక, ప్రత్యేక చలనాలు గల వీనస్ ఫ్లై ట్రాప్ (Venus Flytrap) అనే మొక్కని కూడా ఇతడు పరిశోధించాడు. ఈ రంగంలో ఇతడి మాటే వేదం. మొక్కల్లో “విద్యుత్ ప్రతిస్పందన...” (electrical response) అని బోస్ వాడిన మాట ఈ సాండర్సన్ కి నచ్చలేదు. “ప్రతిస్పందన” (response) కి బదులుగా ప్రతిక్రియ (reaction) అన్న మాట వాడితే సరిపోతుందట! ప్రతిస్పందన అన్న మాట కేవలం జీవశాస్త్రవేత్తల సొత్తు అని, ఆ మాటని వాడే హక్కు భౌతిక శాస్త్రవేత్త అయిన బోస్ కి లేదని, చిత్రవిచిత్రంగా వ్యాఖ్యానించాడు సాండర్సన్. అక్కడితో ఆగక వీనస్ ఫ్లై ట్రాప్ లాంటి మొక్కల్లో విద్యుత్ సంబంధమైన ప్రతిస్పందనలు ఉండొచ్చేమోగాని, “మామూలు” మొక్కల్లో అలాంటి ప్రతిస్పందనలు ఉండే అవకాశమే లేదని, అసలు తానే స్వయంగా ఎంతో కాలం అలాంటి ప్రతిస్పందనల కోసం అన్వేషించి విఫలుడయ్యాడని, ఖండితంగా చెప్పాడు సాండర్సన్.
మరి అంత పెద్దాయన తిరస్కారంగా మాట్లాడాక రాయల్ సొసయిటీ బోస్ పరిశోధనలని విపులంగా ప్రచురించడానికి వెనకాడింది. కేవలం అధికార బలం మీద, ఏ విధమైన సాంకేతిక, వైజ్ఞానిక అభ్యంతరాలు లేకపోయినా, ఇలా తన పరిశోధనలని ఆ సొసయిటీ ఎలా నిర్లక్ష్యం చెయ్యగలదో బోస్ కి అర్థం కాలేదు. ఇండియాలో కుల వ్యవస్థ గురించి బ్రిటిష్ వారు దుమ్మెత్తిపోయడం చిన్నప్పట్నుంచి విని విసిగిపోయి ఉన్నాడు బోస్. కాని బ్రిటిష్ వైజ్ఞానిక వ్యవస్థలో అంతర్లీనంగా ఉన్న ఈ మరో రకం కుల వ్యవస్థ ని చూసిన బోస్ కళ్లు తెరుచుకున్నాయి.
రాయల్ సంస్థకి చెందిన ఒక ప్రయోగశాలలో పని చేసే లార్డ్ రాలీ, బోస్ దుస్థితి చూసి, బోస్ తో తన స్వీయానుభవం గురించి బాధపడుతూ చెప్పుకున్నాడు. భౌతిక శాస్త్రవేత్త అయిన రాలీని రసాయన శాస్త్రవేత్తలు ఇలాగే గతంలో చాలా వేధించారు. అంతవరకు ఎవరికీ తెలీని ఓ కొత్త మూలకం గాలిలో తప్పకుండా ఉంటుందని ఈ రాలీ సైద్ధాంతికంగా ఊహించాడు. ’నీకు సంబంధం లేని రంగంలో కాలు పెట్టడానికి ఎన్ని గుండెలు?” అంటూ రసాయనికులు అతడి మీద విరుచుకుపడ్డారు. ఆ తరువాత రాలీ తన స్నేహితుడు సర్ విలియమ్ రామ్సే సహాయంతో, ఆర్గాన్ అనే కొత్త మూలకాన్ని గాల్లో కనుక్కున్నంత వరకు ఆ వేధింపులు ఆగలేదు.
గతంలో బోస్ కి చదువు చెప్పిన ప్రొఫెసర్ సిడ్నీ వైన్స్, బోస్ కి జీవక్రియాశాస్త్రవేత్తలకి మధ్య ఈ వివాదం గురించి విన్నాడు. బోస్ ప్రయోగాలని స్వయంగా వచ్చి చూడడానికి అనుమతి కోరాడు వైన్స్. వృక్ష శాస్త్ర నిపుణుడైన టి.కె. హోవ్స్ ని తన తో కూడా తెచ్చుకున్నాడు. బోస్ మొక్కల్లో విద్యుత్ ప్రతిస్పందనలు చూసిన హోవ్స్ ఉత్సాహంగా “ఈ ఒక్క ప్రయోగాన్ని చూడడానికి థామస్ హక్స్లే (Thomas Huxley) తన జీవితకాలంలో సగభాగం త్యాగం చేసి ఉండేవాడ”ని మురిసిపోతూ అన్నాడు.
రాయల్ సొసయిటీ బోస్ పేపర్ ని తిరస్కరించింది కనుక, ఆ పేపర్ ని లిన్నియన్ సొసయిటీ స్వీకరించడమే కాకుండా, బోస్ ని తన ప్రయోగాలని జీవక్రియా శాస్త్రవేత్తల ముందు, ముఖ్యంగా తన ప్రత్యర్థుల ముందు ప్రదర్శించమని లిన్నియన్ సొసయిటీ ఆహ్వానించింది. (ఈ లిన్నియస్ సొసయిటీ కార్ల్ ఫాన్ లిన్నేయియస్ (Carl von Linnaeus) అనే ప్రఖ్యాత స్వీడిష్ వృక్ష శాస్త్రవేత్త గౌరవార్థం స్థాపించబడింది. వృక్ష జాతుల వర్గీకరణలో మొట్టమొదట కృషి చేసిన వారిలో ఈ లిన్నేయియస్ ముఖ్యుడు.)
అనుకున్నట్టుగానే ఫిబ్రవరి 21, 1902 నాడు లిన్నేయియన్ సొసయిటీ ముందు ప్రదర్శన ఇచ్చాడు బోస్. ఆ ప్రదర్శన విజయవంతం అయ్యింది. ఆ విషయం గురించి చిరకాల మిత్రుడయిన ఠాగూర్ కవికి ఇలా రాసుకున్నాడు బోస్: “విజయం వరించింది! ప్రత్యర్థుల అటకాయింపులకి సిద్ధమయ్యాను కాని పదిహేను నిమిషాలలో కరతాళధ్వనులు నలుదిశలా మిన్నుముట్టాయి. ఆ ప్రసంగం పూర్తయ్యాక ప్రొఫెసర్ హోవ్స్ ఇలా అన్నాడు. నేను వరుసగా ప్రయోగాలు వర్ణిస్తూ పోతుంటే, ప్రతీ ప్రయోగం తరువాత ఆయనకి ఆ ప్రయోగంలో ఏదో దోషం కనిపించేదట. కాని ప్రతీ సందర్భంలోను ఆ తదుపరి ప్రయోగం ఆ సందేహాలని తీర్చేదట.”
యాంత్రిక, రసాయనిక తదితర ప్రేరణలకి మొక్కలన్నీ నిర్దుష్టమైన విద్యుత్ ప్రతిస్పందనలు ప్రదర్శిస్తున్నా, ఆ ప్రతిస్పందన కంటికి కనిపించే చలనాల రూపంలో ఎందుకు ఉండదు అని బోస్ కి సందేహం వచ్చింది. అయితే అలాంటి మొక్క ఒకటి ఉంది. అదే మిమోసా పుడికా (mimosa pudica). దీన్నే ’టచ్ మీ నాట్’ (నన్ను తాకకు!!!) అని కూడా అంటుంటారు. ఈ మిమోసా పుడికా మొక్కలో పల్వినర్ (pulvinar) అన్న భాగంలో ఉన్న ప్రత్యేక యంత్రాంగం కారణంగా, మామూలుగా మొక్కల్లో సూక్ష్మంగా ఉండే చలనాలు బాగా సంవర్ధనం (magnify) చెంది, ఆకులు ముడుచుకోవడం వంటి కంటికి కనిపించే భౌతిక చలనాలు కనిపిస్తాయి. అంటే మామూలు మొక్కల్లోని చలనాలని కూడా సరైన సాధన సామగ్రితో విపరీతంగా సంవర్థనం చేస్తే, మిమోసా లో కనిపించే చలనాల లాంటివే మరింత సూక్ష్మంగా ఉన్నట్టు కనిపించాలి. ఆ చలనాలని కొలవడానికి గాను ఒక కాంతి మరని (optic lever) తయారు చేశాడు. తను ఊహించినట్టుగానే, మిమోసాలో ఉండే చలనాల వంటివే మరింత సూక్ష్మంగా అన్ని మొక్కల్లోనూ ఉండడం చూడాడు బోస్.
డిసెంబర్ 1903 లో తన కొత్త ప్రయోగాల ఫలితాలని ఉత్సాహంగా రాయల్ సొసయిటీకి ప్రచురణార్థం పంపించాడు. అక్కడ ఏం రాజకీయం జరిగిందో ఏమో బోస్ పేపర్ ని ఏ సాంకేతిక సంజాయిషీ చెప్పకుండా తిప్పికొట్టారు. తన ఆవిష్కరణలు ప్రపంచానికి తెలుపడానికి రాయల్ సొసయిటీ మీద ఇక ఆధారపడకూడదని ఆనాడే నిశ్చయించుకున్నాడు బోస్...
(సశేషం...)
nice artile. looking forward to reading next.
baagundi saar, mana saastravettalu koodaa ippatikee ee samasyatone kontamandi aatmahatyalu kooda chesukuntunnaaru. ikkadi vedhimpulu bharinchaleke videsaalaku vellevaallunnaaru. saraina protsaham karuvai nutana aavishkaranalu jarugadam ledu. manchi visleshananu andistunnanduku thanks.
స్పందనకి ధన్యవాదాలు.
ఇండియాలో వైజ్ఞానిక సంస్థలలో ఉండే "సంస్కృతి" గురించి చెప్పాలంటే పురాణం అవుతుంది. వేరేగా మరో వ్యాసంలో కొన్ని విషయాలు చర్చించుకోవచ్చు. కాని గత ఒకటి రెండు దశాబ్దాలలో, "reverse brain drain" వల్ల ఎంతో మంది నవతరం శాస్త్రవేత్తలు మన శాస్త్రీయ సంస్థల్లో ప్రవేశించారు. దాంతో ఈ సంస్థల్లో వాతావరణం చాలా మారింది. ఆ మార్పు ఇలాగే కొనసాగుతుందని ఆశించవచ్చు. ఏదేమైనా ఆ మార్పు అలాగే సుస్థిరం కావాలంటే స్కూలు స్థాయి నుండి, సైన్సు బోధనకి లోతైన పునాదులు పడాలి.